Restauratie Bätz-orgel

Een pijporgel is het grootste instrument ter wereld. Het is veel meer dan alleen maar een verzameling glimmende pijpen die geluid maken. De restaurateur van het orgel van de Nieuwe Kerk, Peter van Rumpt, legt uit hoe een orgel nu precies werkt.

Wind
“Een pijporgel is een mechanisch blaasinstrument. Om te kunnen spelen is dus lucht nodig. Die lucht wordt via balgen het orgel in geblazen. Vroeger werden de balgen met voetkracht omhoog gezet. Als je de wind ging gebruiken, liepen ze leeg. Tegenwoordig hebben we daar een windmachine voor, dat is een compressor die de lucht op druk brengt Wij zorgen voor een bepaalde ballast op de balg, waarmee we de juiste winddruk kunnen instellen.
Die winddruk is de adem van het orgel. Via een kanalenstelsel gaat de adem naar elk niveau in het orgel. Een groot orgel, zoals dat in de Nieuwe Kerk, heeft drie niveaus. Een niveau achter de organist, het rugwerk. Eén boven het hoofd van de organist, het hoofdwerk. En helemaal boven in het orgel bevindt zich het bovenwerk. Tenslotte heeft de organist ook nog een voetklavier, het pedaal. Dat is ondergebracht achter de twee grote torens van orgelpijpen die je links en rechts ziet als je naar het orgel kijkt.

Windladen
In het orgel bevinden zich een soort blokken, de windladen, met daarin kamertjes, net zo veel als er toetsen zijn. Onder die kamertjes zit een kast met de aangevoerde lucht uit de balgen, de ventielkast. Als je een toets indrukt, komt er lucht in zo’n toonkamer.
Boven op de blokken staan de pijpen, in groepen, allemaal in verschillende klanksoorten. Daaronder zitten schuiven. Die kun je bedienen met de registerknoppen aan de speeltafel. Je trekt aan een knop, dan gaat er een schuif open en speelt er bijvoorbeeld 1 register, maar je kunt ook met 10 registers spelen. Al die verschillende registers kun je mengen en aan en uit zetten. Dat is iets wat er bij een organist altijd nog bij komt. Hij heeft drie klavieren waar hij op kan spelen, hij heeft nog een voetklavier, hij moet op zijn noten letten, hij moet muzikaal kunnen werken, maar hij moet ook kleuren met klanken, als een schilder. Hij moet de combinaties van registers bedenken en voorbereiden en zorgen dat ze op tijd ingeschakeld zijn als hij aan een ander stuk begint.

Orkest
Je zou een orgel kunnen vergelijken met een orkest. Ook in een orgel zitten allerlei instrumenten, met ieder hun eigen klank. De grootste pijp is een prestant 16, van zestien voet lang. Die pijpen zie je staan in het front. Dan heb je een 8-voet, die is een octaaf hoger. Dan komt de 4-voet, die is nog een octaaf hoger. Dan volgt de kwint, die zit ertussenin. Dan komt de 2-voet en vaak heb je dan nog een mixtuur en soms nog een scherp. Dat zijn registers die op 1 toon 5 of 8 pijpen hebben.
Door op een goede manier de verschillende registers te mengen, krijg je de zogeheten brilliance. Registers moeten elkaar oppakken. Dat lukt als een orgel goed geïntoneerd is door de orgelbouwer of restaurateur. Intoneren is alle tonen van alle registers eenzelfde klankkleur geven. Zijn registers verkeerd geïntoneerd, dan stapelen de verschillende registers alleen op, maar krijg je geen grandeur. Het is heel belangrijk dat dat effect straks wel echt ontstaat bij het orgel in de Nieuwe Kerk.

Combinaties
Bepaalde combinaties van registers zie je in elk groot Bätzorgel terug. In het orgel van de Domkerk van Utrecht, in die van de Lutherse kerk in Den Haag, in het orgel van de Grote Kerk van Gorinchem en ook in het orgel van de Nieuwe Kerk. Op het bovenwerk zijn meestal de Baarpijp of open 8-voet, de Quintadeen en de Viola te vinden. En Bätz gebruikte steevast volledige prestantenkoren. Op het hoofdwerk 16-, 8-, 4-,3-, 2-voet, mixtuur en scherp, en dan op het rugwerk de 8-voet en een prestant 16 discant.”